Στην καρδιά της Λαυρεωτικής, στα τέλη του 19ου αιώνα, η περιοχή της Δάρδεζας αναδείχθηκε σε έναν κρίσιμο κόμβο μεταλλευτικής δραστηριότητας. Η αξία της δεν οφειλόταν μόνο στα υπόγεια αποθέματα μαγγανιούχων σιδηρομεταλλευμάτων, αλλά κυρίως στην καινοτόμα τεχνολογική υποδομή που αναπτύχθηκε για την επεξεργασία τους. 
Κεντρικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία είχαν οι φρεατοειδείς κάμινοι πύρωσης. Τα καμίνια της Δάρδεζας. Λιθόκτιστες κατασκευές ύψους αρκετών μέτρων, με απλή αλλά ευφυή λειτουργία. Το μετάλλευμα, χονδροειδές και βαρύ, φορτωνόταν από την κορυφή της κάμινου, εναλλάξ με στρώσεις λιγνίτη ή άλλου καυσίμου. Λογικά, θα πρέπει να υπήρχε γέφυρα ή οποί ένωνε τις κάμινους στην κορυφή τους και από την οποία οι εργάτες έριχναν το μετάλλευμα και το καύσιμο στο εσωτερικό. Η καύση ξεκινούσε από τη βάση, με αποτέλεσμα η θερμότητα να διαπερνά το υλικό σταδιακά, επιτυγχάνοντας την απομάκρυνση υγρασίας, διοξειδίου του άνθρακα και μέρους του θείου.
Οι κατοικίες των εργατών και το μεταλλοπλύσιο
Μπροστά από τις κατοικίες των εργατών προς τις κάμινους βρισκόταν το μεταλλοπλύσιο — η εγκατάσταση όπου γινόταν η διαλογή και ο εμπλουτισμός του μεταλλεύματος πριν ή μετά την πύρωση. Εκεί γινόταν η πλύση, η κοσκίνιση, ο διαχωρισμός με βάση το βάρος και η προετοιμασία για μεταφορά. Ήταν μια διαδικασία εξίσου κρίσιμη, όσο και κοπιαστική. Οι εργάτες βρίσκονταν συνεχώς μέσα στη σκόνη και την υγρασία, πολλές φορές χωρίς μέσα προστασίας.
Ολόκληρος ο μικρόκοσμος της Δάρδεζας έμοιαζε με κινητή βιομηχανική αποικία. Εργασία, στέγαση, μεταφορά και φόρτωση, όλα συνυφασμένα σε έναν χώρο με αδιάκοπη δραστηριότητα. Η ζωή εκεί δεν ήταν εύκολη, αλλά αποτελούσε κομμάτι μιας μεγάλης αλυσίδας: από το έδαφος της Λαυρεωτικής στα χυτήρια του ευρωπαϊκού βορρά.
Το κτήριο της διοίκησης ή του επιστάτη
Πάνω από τον οικισμό, σε ελαφρώς υπερυψωμένη θέση, ξεχώριζε ένα κτίσμα πιο στιβαρό, και πιο επιμελημένο από τα υπόλοιπα. Ήταν το κτήριο της διοίκησης. Εδώ δεν έμενε ένας απλός εργάτης· εδώ διέμενε εκείνος ή εκείνοι που είχαν την ευθύνη όλης της εγκατάστασης.
Το κτίσμα επίσης πετρόκτιστο, είχε διάφορους χώρους που εκτος από τη διαμονή εξυπηρετούσαν και τις καθημερινές ανάγκες διοίκησης του μεταλλείου.
Ο επιστάτης δεν ήταν απλώς επιβλέπων· ήταν και διαμεσολαβητής: έπρεπε να διαχειριστεί προμήθειες, αποθέματα, να καταγράψει αποδόσεις, να αντιμετωπίσει τεχνικά προβλήματα, αλλά και να χειριστεί τις εντάσεις, είτε αυτές ήταν βλάβες, είτε ανθρώπινες.
Το κτήριο της διοίκησης αποτελούσε και σύμβολο τάξης και ιεραρχίας. Ενώ οι εργάτες ζούσαν ομαδικά και συχνά σε πρόχειρες συνθήκες, ο επιστάτης είχε τον δικό του ορίζοντα – κυριολεκτικά και μεταφορικά. Ίσως από εκεί επάνω να έβλεπε όλη τη δραστηριότητα της Δάρδεζας σαν ένα βιομηχανικό σώμα που όφειλε να κινείται με ακρίβεια.
Ένας τόπος απόφασης και ευθύνης. Η καρδιά του συντονισμού σε μια εποχή που το μετάλλευμα ήταν δύναμη, και η τάξη αναγκαία.
Το φυλάκιο
Στην άκρη των εγκαταστάσεων, λίγο πιο απομονωμένο, βρισκόταν το φυλάκιο. Μικρό, αλλά με σαφή ρόλο: την εποπτεία και προστασία του χώρου. Σε εποχές που τα μεταλλεύματα είχαν υψηλή αξία, και η εταιρική σύγκρουση δεν ήταν σπάνια, η παρουσία φύλακα ήταν απαραίτητη.
Το φυλάκιο ήταν επίσης πέτρινο με θέα προς τις κάμινους και τα μονοπάτια πρόσβασης. Ο φύλακας έλεγχε την είσοδο, την κίνηση εργατών και –ενδεχομένως– εμπόδιζε την κλοπή καυσίμων, εργαλείων ή μεταλλεύματος.
Σήμερα, τα ερείπια αυτού του μικρού φυλακίου μαρτυρούν την πειθαρχία, την οργάνωση και τη βιομηχανική πρόνοια της εποχής. Ήταν ένα σύμβολο ελέγχου, αλλά και υπενθύμιση πως ακόμη και σε μια άγονη πλαγιά, η εργασία ακολουθούσε κανόνες, βάρδιες και επιτήρηση.
Το αποτέλεσμα; Ένα προκατεργασμένο, καθαρότερο και ελαφρύτερο προϊόν, έτοιμο για αποστολή στα ευρωπαϊκά υψικάμινα, τα οποία την εποχή εκείνη είχαν αυξανόμενη ανάγκη από μαγγάνιο για την παραγωγή χάλυβα. Η Δάρδεζα έστελνε εκατοντάδες τόνους ετησίως, απόδειξη της ισχυρής της θέσης στο ευρωπαϊκό βιομηχανικό σύστημα.
Η εγκατάσταση των καμίνων χρονολογείται γύρω στο 1887 και η λειτουργία τους κράτησε τουλάχιστον ως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Εντάχθηκαν στη δραστηριότητα της εταιρείας «Δάρδεζα», η οποία αργότερα απορροφήθηκε από τη Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου. Ήταν μια περίοδος έντασης, επένδυσης και εξειδίκευσης — όπου κάθε πύρωση στις κάμινους αποτελούσε κρίκο σε μια αλυσίδα βιομηχανικού μετασχηματισμού.
Η εγκατάσταση των καμίνων χρονολογείται γύρω στο 1887 και η λειτουργία τους κράτησε τουλάχιστον ως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Εντάχθηκαν στη δραστηριότητα της εταιρείας «Δάρδεζα», η οποία αργότερα απορροφήθηκε από τη Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου. Ήταν μια περίοδος έντασης, επένδυσης και εξειδίκευσης — όπου κάθε πύρωση στις κάμινους αποτελούσε κρίκο σε μια αλυσίδα βιομηχανικού μετασχηματισμού.
Οι κατοικίες των εργατών και το μεταλλοπλύσιο
Η μεταλλευτική δραστηριότητα απαιτούσε ανθρώπους. Εργάτες, τεχνίτες, επιστάτες. Και οι άνθρωποι αυτοί χρειάζονταν στέγη. Έτσι, γύρω από τις καμίνους και τις εξορυκτικές στοές της Δάρδεζας σχηματίστηκε σταδιακά ένας απολύτως απαραίτητος οικισμός εργατών,Οι κατοικίες ήταν μονόχωρα ή διπλόχωρα παραπήγματα, φτιαγμένα από πέτρα. Σήμερα σώζονται τα χαλάσματα που βλέπετε. Αλλά εκεί στεγάστηκαν οικογένειες ή εργάτες που ζούσαν μόνοι, συχνά υπό σκληρές συνθήκες, με βασική υποδομή και χωρίς παροχές όπως νερό ή φωτισμό.
Ολόκληρος ο μικρόκοσμος της Δάρδεζας έμοιαζε με κινητή βιομηχανική αποικία. Εργασία, στέγαση, μεταφορά και φόρτωση, όλα συνυφασμένα σε έναν χώρο με αδιάκοπη δραστηριότητα. Η ζωή εκεί δεν ήταν εύκολη, αλλά αποτελούσε κομμάτι μιας μεγάλης αλυσίδας: από το έδαφος της Λαυρεωτικής στα χυτήρια του ευρωπαϊκού βορρά.
Το κτήριο της διοίκησης ή του επιστάτη
Το κτίσμα επίσης πετρόκτιστο, είχε διάφορους χώρους που εκτος από τη διαμονή εξυπηρετούσαν και τις καθημερινές ανάγκες διοίκησης του μεταλλείου.
Ο επιστάτης δεν ήταν απλώς επιβλέπων· ήταν και διαμεσολαβητής: έπρεπε να διαχειριστεί προμήθειες, αποθέματα, να καταγράψει αποδόσεις, να αντιμετωπίσει τεχνικά προβλήματα, αλλά και να χειριστεί τις εντάσεις, είτε αυτές ήταν βλάβες, είτε ανθρώπινες.
Το κτήριο της διοίκησης αποτελούσε και σύμβολο τάξης και ιεραρχίας. Ενώ οι εργάτες ζούσαν ομαδικά και συχνά σε πρόχειρες συνθήκες, ο επιστάτης είχε τον δικό του ορίζοντα – κυριολεκτικά και μεταφορικά. Ίσως από εκεί επάνω να έβλεπε όλη τη δραστηριότητα της Δάρδεζας σαν ένα βιομηχανικό σώμα που όφειλε να κινείται με ακρίβεια.
Ένας τόπος απόφασης και ευθύνης. Η καρδιά του συντονισμού σε μια εποχή που το μετάλλευμα ήταν δύναμη, και η τάξη αναγκαία.
Το φυλάκιο
Το φυλάκιο ήταν επίσης πέτρινο με θέα προς τις κάμινους και τα μονοπάτια πρόσβασης. Ο φύλακας έλεγχε την είσοδο, την κίνηση εργατών και –ενδεχομένως– εμπόδιζε την κλοπή καυσίμων, εργαλείων ή μεταλλεύματος.
Σήμερα, τα ερείπια αυτού του μικρού φυλακίου μαρτυρούν την πειθαρχία, την οργάνωση και τη βιομηχανική πρόνοια της εποχής. Ήταν ένα σύμβολο ελέγχου, αλλά και υπενθύμιση πως ακόμη και σε μια άγονη πλαγιά, η εργασία ακολουθούσε κανόνες, βάρδιες και επιτήρηση.